Miloš S. Milojević, veliki istoričar i ratnik koji nam je uzalud otvarao oči

MILOŠ S. MILOJEVIĆ (1840–1897),
VELIKI ISTORIČAR I RATNIK,
NAUČNIK KOJI NAM JE UZALUD OTVARAO OČI

MILOŠ S. MILOJEVIĆ (1840–1897)

• • • 
Istina iza zastora

• Studirajući na Carskom univerzitetu u Moskvi, imao je uvid u vrhunske studije ruske istorijske, etnološke i arheološke nauke, koje će ga svojim otkrićima duboko zainteresovati za drevnu prošlost slovenskih naroda i dovesti pod organizovani udar pobornika germanske istorijske škole u Srbiji. Po povratku u otadžbinu, iako bez pravog naučnog sagovornika i opkoljen sumnjičenjima od strane etabliranih zapadnjačkih đaka, nepokolebljivo se upustio u zahtevna istraživanja. Postao je prvi srpski arheolog i jedan od osnivača tajnog Odbora za prosvetu. Prerušavajući se u dunđera, daskala i zografa, proputovao je južne srpske zemlje i prikupio dragocenu istorijsku građu. Njegovi putopisi sa Kosova i iz Metohije danas činjenicama brane južnu srpsku pokrajinu, baš kao što su te krajeve oslobađali on i njegovi mladi dobrovoljci u Srpsko-turskom ratu 1877–1878.


piše: Jovo Bajić

Miloš S. Milojević rođen je 16. oktobra 1840. u istom onom mačvanskom selu Crna Bara iz kojeg potiče romaneskni junak Janka Veselinovića hajduk Stanko. Njegov otac Stefan, koji je u Crnoj Bari bio sveštenik, umro je kada je Milošu bilo sedam godina, a brigu o njemu i mlađem bratu Simi, koji je kasnije postao učitelj, preuzela je majka Sofija.
Osnovnu školu Milojević je završio u susednom Glogovcu, a zatim se upisao u beogradsku gimnaziju, koja je u to vreme bila u zgradi Liceja (Kapetan Mišinog zdanja). O Milojevićevom gimnazijskom školovanju svedočio je književnik i savremenik Zarije R. Popović:
„Dok je bio đak beogradske gimnazije ne samo da je sirotovao, nego je u pravom smislu i gladovao. Nije ni stana imao. Ko zna one stepenice u zgradi Velike škole, u kojoj je do tada bila Prva beogradska gimnazija — one stepenice uz koje se ulazilo u gimnazijske učionice na prvome spratu — ispod tih stepenica stanovao je ili tamnovao gimnazista Miloš S. Milojević.”

I pored svih nedaća koje nosi sirotinja, Milojević je uspešno završio gimnaziju, a zatim se upisao na Licej, takođe pod krovom Kapetan Mišinog zdanja, gde je završio pravni odsek. Odatle je kao odličan učenik i državni stipendista upućen u Rusiju, gde se upisao na Imperatorski univerzitet u Moskvi. Slušao je predavanja kod Osipa M. Bođanskog, jednog od najboljih profesora i nosilaca ruske slavistike koja je tada bila u punom zamahu. Kod Bođanskog je Milojević slušao uporednu filologiju slovenskih živih i izumrlih plemena. Predmet njegovog interesovanja tada je postala drevna prošlost slovenskih naroda, uključujući, naravno, i srpski.

Na studijama je imao uvid u zavidne rezultate tadašnje ruske istorijske, etnološke i arheološke nauke, koje su nastojale da osvetle drevnu prošlost.

MOSKOVSKI UVIDI

U vreme Milojevićevog školovanja, u nekim evropskim prestonicama formirali su se snažni slavistički centri. Jedan od najjačih bio je u Beču, drugi u Moskvi. U tim centrima negovani su različiti pristupi slavističkoj nauci. Kada je malo stala na noge, Kneževina Srbija je upućivala svoje studente na školovanje u inostranstvo. Većina je odlazila u zapadnoevropske centre, a samo manji broj u Rusiju.


 Po Milojevićevom povratku u Srbiju, nakon završetka studija u Moskvi s odličnim uspehom, među njegovim savremenicima bilo je malo obrazovanih ljudi koji su mogli da prate njegove stavove i da ga razumeju. U Moskvi je proučio brojna dela tadašnjih ruskih naučnika koja su se bavila istraživanjima drevnih jezika, počev od sanskrita, zatim dela iz istorije Indije, Rusije, Kine, Egipta, Kavkaza, Balkana, Podunavlja i baltičkih prostora. Sa takvim uvidima i na takvoj osnovi, on je postao pristalica stare autohtonističke škole koja je nudila dokaze da su Srbi najstariji balkanski narod, da su na Balkanu bili pre Grka i Rimljana, da su i Rusi, kao što se tvrdi u Ljetopisu Nestora Kijevskog, grana srpskog naroda i da su poreklom iz srpskog Podunavlja.
Njegovi savremenici u Beogradu nisu znali za ta dela. A u to vreme srpski istoričari u Velikoj školi i Srpskom učenom društvu prihvatali su germansku istorijsku školu koja se zasnivala na tvrdnji da su se Srbi na Balkan doselili u VII veku.


U Moskvi, Milojević se upoznao i sa delatnošću panslavista. Posebno je uočio kako su se bugarski intelektualci uklopili u taj pokret, nastojeći da ga iskoriste, te da ruskom i širem javnom mnenju nametnu mišljenje kako su na Balkanu, ispod južnih granica kneževine Srbije, svi hrišćani — uključujući i one u Nišu, Leskovcu, Vranju, na Kosovu, u Metohiji i Maćedoniji — po narodnosti Bugari. I ti njihovi stavovi, koje je naročito zastupao Aleksandar Giljferding, prihvatani su. Na te pojave Milojević je ukazao čim se vratio u Srbiju, objavivši u listu Svetovid članak pod naslovom „Propaganda u Turskoj”. Izgleda da je objavio i brošuru sa istim naslovom, sa kojom je uspeo izaći pred kneza Mihaila.


U Srbiju je Milojević stigao 1865. i prvo imenovan za profesora Velike škole, a onda je usledilo preimenovanje za pisara u Okružni sud u Valjevu, gde je sa njim živela i njegova majka Sofija. Tamo ostaje pet godina i počinje da se bavi naukom, istraživanjem dalje prošlosti valjevskog kraja i zapadne Srbije. Plod tog njegovog istraživanja su i dva rada: O starim srpskim grobovima i Odlomci starina srpskih nađenih 1867. god. u okrugu valjevskom i dobavljenih iz St. Srbije i Ercegovine. Baš na ovim Milojevićevim radovima sučeljavale su se i lomile u Srbiji dve istorijske škole: autohtonistička i germanska.

PLODNE GODINE

Dok je bio u Valjevu, Milojević je van radnog vremena u sudu organizovao saradnike koji su mu prilikom obilaska šire okoline pomagali da prikuplja građu. Na nekoliko mesta obavio je arheološka istraživanja, što ga čini, zapravo, prvim srpskim arheologom.

Nekako odmah po povratku Milojevića u Srbiju, 1865, na predlog mitropolita Mihaila osnovan je tajni Odbor za prosvetu koji su činili profesor Panta Srećković, arhimandrit Nićifor Dučić i Miloš Milojević. Njihov zadatak bio je da u onim srpskim zemljama koje su tada još bile u granicama Turske, posebno preko južnih granica tadašnje Srbije, organizuju srpsko školstvo. Imenovali su srpske učitelje, pridobijali na srpsku stranu pojedine sveštenike koji su, pored toga što su širili pismenost, budili i jačali kod naroda srpsku nacionalnu svest, a neki od njih i prikupljali narodne pesme. Jedan od plodova njihove saradnje sa Milojevićem je delo Pesme i običaji ukupnog naroda srpskog u tri knjige (prva knjiga pojavila se 1869, druga 1870, a treća 1875). Te knjige su Srbima koji su živeli u Kneževini Srbiji, ali i u Vojvodini, koja je tada bila u sastavu Austrije, pokazale da tamo ispod južnih granica Kneževine Srbije, na ogromnom prostoru, žive Srbi, da se oni okupljaju oko svojih crkava i manastira i da imaju narodnu poeziju koja se u suštini ne razlikuje i ne zaostaje za poezijom u ostalim delovima srpskog naroda.


Nastupile su najplodnije godine Milojevićevog stvaralačkog rada. Dok se klešta opšteg bojkota oko njega nisu sasvim zatvorila, u najcenjenijem naučnom časopisu Glasniku srpskog učenog društva objavio je 1871. godine tri rada: „Pravila Sv. Petke Paraskeve Srpske”, „Pravila Sv. Simeunu Srpskom” i „Opšti list Srpske patrijaršije u Peći”. Njegovo delo u dve knjige Odlomci istorije Srba i srpskih jugoslovenskih zemalja u Turskoj i Austriji izašlo je 1872, a uskoro dopunjeno i Istorijskom etnografsko-geografskom mapom Srba i srpskih jugoslovenskih zemalja u Turskoj i Austriji.

KOSOVO I METOHIJA, 1870.

Posebno je značajno bilo njegovo delo Putopis dela Prave (Stare) Srbije, štampano u tri knjige (1871, 1872. i 1887). Delu je prethodilo putovanje na koje je Milojević krenuo početkom juna 1870. Bio je prvi Srbin iz Kneževine Srbije koji je prešao srpsko-tursku granicu kod Jankove klisure, prerušavajući se čas u dunđera, čas u daskala ili zografa, sa osamarenim konjem, zašao u predele između Kruševca i Kuršumlije i krenuo prema Kosovu. Vreme je bilo nesigurno, svuda su krstarile razbojničke družine, a ljudski život bio je veoma jeftin.


Prešao je kopaoničke predele, koji su u to vreme predstavljali jednu vrstu turske vojne krajine i bili naseljeni Arnautima i Čerkezima, izbio je na Kosovo polje, posetio Prištinu i Gračanicu, krenuo na zapad i dospeo u Metohiju. Bio je u Pećkoj patrijaršiji, Dečanima, dospeo u Prizren, otišao daleko na jug, u selo Borovice, u ohridskom Drimkolu, stigavši čak i do Elbasana u današnjoj Albaniji. Nije išao nasumice. Svugde su ga čekali i usmeravali učitelji i sveštenici koje je Prosvetni odbor ranije angažovao da tajno rade za srpsku stvar. Svedočenja sa tih putovanja pojavila su se u Putopisu.


Milojevićevi putopisi predstavljaju pravu riznicu podataka o istorijskom prisustvu Srba na prostorima Kosova, Metohije i Stare Srbije, ali i o njihovom životu sedamdesetih godina XIX veka. Tu je mnogo podataka i detalja koji ukazuju na srpsku prethrišćansku prošlost, prepisani su mnogi stari zapisi i natpisi sa crkava, grobova, iz knjiga, popisane drevne knjige i srednjovekovni dokumenti, postojeće i porušene crkve i manastiri i druge srednjovekovne građevine. Poimenično je popisao više od hiljadu postojećih naselja, sa brojem kuća i stanovnika, razvrstavši ih po veri i poreklu.

UZBUĐENjA I NAPADI

Ondašnjim srpskim intelektualcima koji su bili u državnoj službi, a neki imali i političke partije, i koji su iz udobnih kuća u Beogradu promišljali o srpstvu, o prošlosti i budućnosti narodnoj, nije se svidelo to što Milojević radi. Usledili su žestoki napadi. Proglasili su ga za falsifikatora, tvrdeći da je on smislio narodne pesme koje je objavio u zbirkama Pesme i običaji ukupnog naroda srpskog. Stojan Novaković, inače Milojevićev školski drug sa Velike škole, i Milan Kujundžić Aberdar, pisali su u Glasniku srpskog učenog društva da se Milojević „uopšte odlikuje time da sve zna drugačije nego ostali naučni svet… Njegova je geografija naših zemalja drugačija, njegova etnografija drugačija, njegova dijalektologija (…) drugačija.”


Uskoro se u Beogradu pojavila knjiga pod naslovom Miloš S. Milojević u Prizrenu i njegovoj okolini, štampana u Državnoj štampariji. Autor se krio iza pseudonima Veličko Trpić. Ispostavilo se da je tu knjigu potpisao mladi profesor Prizrenske bogoslovije Petar Kostić, a iza svega toga izgleda stajao Stojan Novaković. Ilarion Ruvarac obrušio se na Milojevića u Letopisu Matice srpske nazvavši ga čak i šarlatanom. Stvarana je fama o Milojeviću, koja ga do danas prati, kako je on mistifikator i falsifikator, kako prekraja pojedine činjenice iz patriotskih razloga, zbog čega mu je onemogućavano da objavljuje radove u tadašnjim ozbiljnijim publikacijama.
Uprkos tome, Milojević je i dalje objavljivao knjige. Zabeleženo je da je pisao isključivo guščijim perom. Zatvarao se i u grozničavom nadahnuću ne bi ispuštao iz ruku to guščije pero po nekoliko dana neprekidno, dok delo ne bi bilo završeno. Retko se rukopisu vraćao drugi put, da ga možda dopuni i ispravi. Tako su nastala i dela: Narodopisni i zemljopisni pregled srednjeg dela Prave (Stare) Srbije sa etnografskom mapom srpskih zemalja u kneževinama: Srbiji, Crnoj Gori, Bugarskoj, Kraljevini Rumuniji, Austro-Ugarskoj i Turskoj Carevini, zatim Naši manastiri i kaluđerstvo (oba iz 1881). Sledi knjiga Srpsko-turski rat 1877–78. godine koja se pojavila 1887. Po raznim listovima i časopisima objavljen mu je veći broj dela.


Ne osvrćući se na napade, Milojević se još upornije bavio nacionalnim radom. Po njegovoj ideji proširena je Beogradska bogoslovija i u njoj stvoreno Drugo odeljenje, koje je postojalo sve do Srpsko-turskih ratova 1877–1878. Đake toga odeljenja birao je i sam Milojević, a njegovi učenici bili su iz svih pokrajina koje su tada bile pod turskom vlašću. Kroz tu školu prošlo je oko tri stotine đaka koji su spremani za sveštenike i učitelje.

RATNA SLAVA

Kada je izbio Srpsko-turski rat 1876–1878, Milojević je formirao dobrovoljačke jedinice koje su se, kao prethodnica srpske vojske, srčano borile protiv Turaka. Među dobrovoljcima bilo je i dosta njegovih đaka koje su okupljali Milojevićevi saradnici Kosta A. Šumenković i Milojko V. Veselinović. Jedinice koje je Milojević vodio, sa kalpakom na glavi, zvale su se Moravsko-dobrički ustaški dobrovoljački kor. Tu je spadao i čuveni Studenički bataljon koji se naročito istakao u tom ratu. Stvorio je i Deževsko-ibarski i Raško-ibarski dobrovoljački ustaški kor, te komandovao njima.


Njegovi dobrovoljci se u bitkama nikada nisu povlačili i u jurišima su oslobodili oko četiri stotine sela. Velika je Milojevićeva zasluga što su posle tih ratova Srbiji pripojena četiri nova okruga i što su se granice Srbije proširile. Tokom tih ratova proglašen je za počasnog pešadijskog kapetana prve klase, a onda i za potpukovnika.


Kada se rat završio, Milojevićevi stari i novi protivnici nisu mogli da podnesu njegovu ratnu slavu. Godine 1881. premešten je u Leskovac, gde je bio osnivač, direktor i profesor tamošnje gimnazije. Godine 1890. vraćen je u Beograd, gde je imenovan za profesora ruskog jezika i književnosti na Velikoj školi, a onda za profesora Prve beogradske gimnazije. Ali ta imenovanja nisu potvrđena. Za Milojevića se ipak našlo pogodno mesto u Društvu „Svetog Save”, gde je bila osnovana Bogoslovsko-učiteljska škola sa internatom koju je on praktično vodio. Ta škola je pod pritiskom Austrije i Turske zatvorena. Penzionisan je 1897, a malo kasnije, na Ivanjdan (24. juna po starom kalendaru), i umro. Ispraćen je kao ratnik i rodoljub, ali na ispraćaju nije bilo naučnika, akademika, književnika.

(Izvor: „SRBIJA – Nacionalna revija”, Beograd, broj 6, 2008, www.nacionalnarevija.com)



***
Rukopisi
Iza Milojevića je u rukopisu ostalo mnogo neobjavljenih dela: šesnaest knjiga Istorije Srba, još devet knjiga Putopisa, četvrta knjiga Pesama i običaja ukupnog naroda srpskog u kojoj je bilo oko četiri hiljade ranije nikada neštampanih reči, poveće delo Nemanjica i više stotina raznih drugih radova. Istoričar Jovan Hadži Vasiljević tvrdio je da je po oslobođenju, godine 1918, na tavanu Prvostepenog suda Beogradskog okruga nađen sanduk pun Milojevićevih rukopisa, kojima se posle gubi svaki trag.

***
Pre pogromâ i golgotâ
U Milojevićevom Putopisu iz 1870. u pomenutih 895 naselja na Kosovu i Metohiji, kako kaže naučni savetnik Geografskog instituta „Jovan Cvijić” dr Mirčeta Vemić, stanovništvo Kosova i Metohije je svrstano u sedam etničkih grupa: Srbi, islamizovani Srbi (Poturi), Arnauti (islamizovani Arnauti), Osmanlije, Latini (katolički Arbanasi), Čerkezi i Cigani. Među tim Milojevićevim naseljima, koja su ucrtana i na karti dr Mirčete Vemića, 483 su srpska, 92 arbanaška i 230 mešovitih naselja. U gradskim naseljima Prizren, Priština, Peć, Đakovica i Kuršumlija Srbi su činili devedeset procenata stanovništva.

___________________________________________________________________________

izvor:
Carsa